Εισαγωγή στην "Ιστορία του Σινούχε"

H «Ιστορία του Σινούχε» –τίτλος που έδωσε η επιστημονική κοινότητα, μιας και το αρχαίο κείμενο καθαυτό δεν περιείχε τίτλο– ήταν ένα από τα πιο δημοφιλή αρχαία αιγυπτιακά διηγήματα. Το διήγημα ξεκινάει με την άτακτη φυγή του Σινούχε, αξιωματούχου της αυλής του Αμενεμχάτ Α΄, από την Αίγυπτο. O λόγος για τον οποίο ο Σινούχε άφησε τη θέση του και έφυγε για τη Μέση Ανατολή δεν είναι ξεκάθαρος. Ο Σινούχε, αφού μαθαίνει ότι ο Φαραώ πέθανε, δείχνει να φοβάται ότι οι συνθήκες της βασιλικής διαδοχής μπορεί να τον επηρεάσουν αρνητικά και έτσι ταξιδεύει ανατολικά, μέχρι που συναντάει μια φυλή βεδουίνων, ο αρχηγός των οποίων τον υποδέχεται και του προσφέρει κτήματα, σύζυγο και προσωπικό. Με αφορμή την ερώτηση του ξένου αρχηγού για την κατάσταση στην Αίγυπτο, ο Σινούχε διακόπτει τη ροή της αφήγησης και παραθέτει ένα μακρύ εγκώμιο για τον διάδοχο του Αμενεμχάτ Α΄, Σενούσρετ Α΄. Στη συνέχεια η αφήγηση επανέρχεται στην περιγραφή της καλής ζωής του Σινούχε στην Ανατολή, η οποία, με τη σειρά της διακόπτεται από τον ξαφνικό ερχομό ενός τοπικού πολεμιστή που προσκαλεί τον Σινούχε σε μονομαχία. Νικητής της μονομαχίας είναι βέβαια ο Σινούχε, ο οποίος αν και χαίρεται που βγήκε νικητής, αρχίζει να νιώθει ότι μεγάλωσε και ότι ποθεί πια να γυρίσει στην Αίγυπτο. Έτσι προσεύχεται σε έναν ανώνυμο θεό, τον οποίο ο Σινούχε θεωρεί ως υπεύθυνο για την άλογη φυγή του από την Αίγυπτο. Στην προσευχή του ο Σινούχε εύχεται ο καινούργιος Φαραώ να μην τον τιμωρήσει, όταν γυρίσει στην πατρίδα. Ως απάντηση στις προσευχές του, ο Σινούχε λαμβάνει βασιλική επιστολή που τον καλεί να επιστρέψει στη θέση του, στην υπηρεσία της βασίλισσας Νέφρου. Ο Σινούχε απαντάει με δική του επιστολή, με την οποία εκφράζει ταπεινά την ικανοποίησή του διότι είναι ακόμη ευπρόσδεκτος στο παλάτι. Επιπλέον, επαινεί τον βασιλιά και τις αμέτρητες ικανότητές του, ευχόμενος να έχει πάντα την ευλογία των θεών. Ο Σινούχε τότε επιστρέφει στην Αίγυπτο. Ο Φαραώ Σενούσρετ Α΄ και η οικογένειά του τον υποδέχονται στο παλάτι. Μετά από μια συναισθηματικά φορτισμένη στιχομυθία μεταξύ του Σινούχε και του Φαραώ, όπου ο δεύτερος φαίνεται να έχει χάσει την υπομονή του, η βασίλισσα και οι νεαροί πρίγκιπες επεμβαίνουν και κατευνάζουν τον Φαραώ με ένα επαινετικό τραγούδι. Τελικά ο Φαραώ αποφασίζει να επαναφέρει τον Σινούχε στο αξίωμά του, του παρέχει καινούργιο σπίτι με προσωπικό και καθημερινά γεύματα, και του καλύπτει τα έξοδα για την προετοιμασία της ταφής του.

Η αναμφίβολη δημοτικότητα αυτού του συναρπαστικού διηγήματος αποδεικνύεται από τα πολλά του αντίγραφα που σώζονται τόσο σε παπύρους, οι οποίοι μάλλον γράφτηκαν από έμπειρους επαγγελματίες γραφείς, όσο και σε σπασμένα κομμάτια ασβεστόλιθου (τα γνωστά και ως «όστρακα»), τα οποία χρησιμοποιούνταν από μαθητευόμενους γραφείς ως πρόχειρες και φθηνές επιφάνειες εξάσκησης στη γραφή. Τα αντίγραφα αυτά χρονολογούνται σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους, καλύπτοντας μια μακρά περίοδο, που ξεκινά από την δωδέκατη δυναστεία του Μέσου Βασιλείου (δηλαδή μεταξύ 2060 και 1991 π.Χ.) και φθάνει μέχρι και τη δέκατη ένατη δυναστεία του Νέου Βασιλείου (δηλαδή μεταξύ 1293 και 1185 π.Χ.). Με βάση την μελέτη αυτών των αντίγραφων, μπορούμε να υποθέσουμε ότι η «Ιστορία του Σινούχε» διαβαζόταν (και ίσως, τις περισσότερες φορές, αφηγούταν προφορικά) σε σπίτια ευγενών –δεδομένου ότι κάποια αντίγραφα βρέθηκαν θαμμένα σε ιδιωτικούς τάφους ευγενών, σε σχολεία– όπως αποδεικνύεται από τη χρήση πρόχειρων οστράκων, καθώς και σε ναούς– καθώς είναι γνωστό ότι η ύπαρξη βιβλιοθηκών και σχολείων συνήθως συσχετίζονταν με την λειτουργία ναών.

Ποιος μπορεί, όμως, να ήταν ο λόγος για την δημοτικότητα αυτού του διηγήματος; Αυτό το ερώτημα οδηγεί σε μια σειρά από άλλα ερωτήματα σχετικά με την κατηγορία κειμένου στην οποία ανήκει αυτό το διήγημα. Πώς το αιγυπτιακό κοινό αξιολογούσε και ερμήνευε το ύφος και τα περιεχόμενα του διηγήματος, και ποιος είναι πρωταρχικός σκοπός για τον οποίο γράφτηκε. Ο μόνος τρόπος για να προσεγγίσουμε αυτά τα σημαντικά ερωτήματα, ελλείψει κάποιας γραπτής αιγυπτιακής κριτικής του συγκεκριμένου διηγήματος, είναι μέσω της δικής μας, σύγχρονης ερμηνείας του κειμένου, που βασίζεται στη μέχρι τώρα περιορισμένη γνώση μας για τον αιγυπτιακό πολιτισμό.

Έχοντας επίγνωση, λοιπόν, αυτής της ιστορικής και πολιτισμικής απόστασης που χωρίζει τον σύγχρονο μελετητή με τον αρχαίο συγγραφέα της «Ιστορίας του Σινούχε» και του κοινού του, οι Αιγυπτιολόγοι συζητούν ακόμη, χωρίς να έχουν καταλήξει, κατά πόσο αυτό το κείμενο ερμηνευόταν από τους Αιγύπτιους ως μια ιστορική αναφορά αληθινών προσώπων και γεγονότων ή ως ένα λογοτεχνικό διήγημα που περιπλέκει αληθινούς χαρακτήρες με φανταστικά στοιχεία, όπως για παράδειγμα του Φαραώ Σενούσρετ Α΄ και του πατέρα του Αμενεμχάτ Α΄. ή ακόμη τη στρατιωτική αποστολή στη Λιβύη ή τον χαρακτήρα του Σινούχε. Βασισμένοι κυρίως στο γεγονός ότι δεν έχουμε ιστορικά στοιχεία που να αποδεικνύουν την ιστορικότητα του Σινούχε και της περιπέτειάς του στη Μέση Ανατολή, οι περισσότεροι Αιγυπτιολόγοι πιστεύουν ότι η «Ιστορία του Σινούχε» ήταν ένα προϊόν δημιουργικής φαντασίας που περιείχε κάποιες αναφορές σε πραγματικά πρόσωπα και γεγονότα. Στόχος ήταν η συσχέτιση του διηγήματος με μη-λογοτεχνικά είδη κειμένων, όπως με επίσημες αναφορές και βιογραφικά κείμενα, παραδείγματα των οποίων έχουμε ανακαλύψει σε τάφους βασιλικών αξιωματούχων. Αυτή τη θεωρία αποδεικνύει και η μελέτη του ύφους γραφής του διηγήματος, το οποίο είναι, σε ένα μεγάλο βαθμό, λογοτεχνικό και χαρακτηρίζεται κυρίως από την πολυμορφικότητά του˙ δηλαδή από το γεγονός ότι το διήγημα αποτελείται από πολλά μέρη διαφορετικού ύφους. Αυτό διακρίνεται εύκολα, αν για παράδειγμα συγκρίνουμε την αρχική στρωτή αφήγηση της φυγής του Σινούχε από την Αίγυπτο με το μακροσκελές εγκώμιο του Φαραώ Σενούσρετ Α΄.

Δεδομένης της πολυμορφικότητας του διηγήματος, οι Αιγυπτιολόγοι δυσκολεύονται να συμφωνήσουν στην πρωταρχική πρόθεση συγγραφής αυτού του κειμένου. Λόγω της μακράς κυκλοφορίας του, πολύ πιθανόν η ερμηνεία του κειμένου να άλλαξε με τα χρόνια. Ίσως κάποιοι Αιγύπτιοι να διάβαζαν το διήγημα «ιστορικά», δεδομένου ότι οι περισσότεροι Αιγύπτιοι δε θα είχαν εύκολη πρόσβαση σε ιστοριογραφικές πηγές, όπως τις λεγόμενες «λίστες βασιλέων» (King-lists) και τα βασιλικά «χρονικά» (Annals) – για να μάθουν για την εποχή και το χαρακτήρα του Φαραώ Σενούσρετ A΄. Κάποιοι άλλοι μπορεί να ερμήνευαν το διήγημα ως φερέφωνο της βασιλικής προπαγάνδας, καθώς σε πολλά σημεία το κείμενο όχι μόνον επαινεί τον Φαραώ και τα κατορθώματά του (για παράδειγμα, την πετυχημένη στρατιωτική του καριέρα), αλλά και τονίζει τον ευγενικό και σώφρονα τρόπο με τον οποίο συμπεριφέρθηκε απέναντι στον Σινούχε, τόσο όσο ήταν στην Μέση Ανατολή, όσο και αφού επέστρεψε μετανιωμένος στην Αίγυπτο. Το ίδιο πιθανή ήταν η αξιολόγηση του διηγήματος ως διδακτικού κειμένου. Χρησιμοποιώντας την περιπέτεια του Σινούχε ως παράδειγμα, αναπτύχθηκε ένα ευνόητο ηθικό μοντέλο, σύμφωνα με το οποίο ένας Αιγύπτιος δε θα έπρεπε ποτέ να εγκαταλείπει τη θέση του και την πατρίδα του, αφού δε θα μπορούσε ποτέ να είναι ευτυχισμένος, ιδιαίτερα καθώς πλησίαζε η ώρα του να πεθάνει μακριά από αυτή. Τέλος, κάποιοι ίσως εκτιμούσαν την «Ιστορία του Σινούχε» για την ανθρωπολογική και λαογραφική της αξία. Η περιπέτεια του Σινούχε στο εξωτερικό προσφέρει σπάνιες εθνογραφικές πληροφορίες για ξένους λαούς και ξένα ήθη και έθιμα, τα οποία, αν το αιγυπτιακό κοινό του τα συνέκρινε με τα δικά τους, θα έμεναν σίγουρα ευχαριστημένοι, καθώς η σύγκριση αυτή θα αποδείκνυε την ανωτερότητα της αιγυπτιακής κουλτούρας.

Σε κάθε περίπτωση η «Ιστορία του Σινούχε» αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά κείμενα της αιγυπτιακής λογοτεχνίας, όχι μόνο λόγω της συναρπαστικής αφήγησης των περιπετειών του Σινούχε, αλλά και λόγω του ότι αποτελεί μια μοναδική πηγή από όπου μπορούμε να αντλήσουμε πλήθος πληροφοριών για την αιγυπτιακή κουλτούρα και κοινωνία. Ένα κείμενο που με τις παραστατικές του εικόνες ξαναζωντανεύει τον χαμένο κόσμο της Αρχαίας Αιγύπτου.

Επιλεγμένη βιβλιογραφία

Baines, J. “Interpreting Sinuhe”, Journal of Egyptian Archaeology 68 (1982): 31-44.

Blumenthal, E. Altägyptische Reiseerzählungen: die Lebengeschichte des Sinuhe; der Reisebericht des Wen-Amun, Leipzig, 1982.

Foster, J. L. Thought Couplets in the Tale of Sinuhe, MÄU 3, Munich, 1993.

Kitschen, K. A. “Sinuhe: Scholarly Method versus Trendy Fashion”, Bulletin of the Australian Center for Egyptology 7 (1996): 55-63.

Moers, G. “Broken icons: the emplotting of master-narratives in the Ancient Egyptian Tale of Sinuhe”, in: Hagen, F., J. Johnston, W. Monkhouse, K. Piquette, J. Tait, M. Worthington (eds.), Narratives of Egypt and the Ancient Near East. Literary and Linguistic Approaches, Orientalia Lovaniensia Analecta 189, Leuven 2011, 165-176.

Obsomer, C. “Sinouhé l’Egyptien et les raisons de son exil”, Le Museon 112 (1999) 207-271.

Parkinson, R. B. “Individual and Society in Middle Kingdom Literature”, in A. Loprieno (ed.) Ancient Egyptian Literature: History and Forms, Leuven, 1996, 137-155.

-, Poetry and Culture in Middle Kingdom Egypt: A Dark Side to Perfection, Athlone Egyptology and Ancient Near Eastern Studies, London and New York 2002.

Purdy, S. “Sinuhe and the Question of Literary Types”, Zeitschrift für Ägyptische Sprache und Altertumskunde 104 (1977): 12-37.